Adaçayı türlerini bahçede yetiştirme niyetimi anlatır anlatmaz bir çeşit adaçayı mıknatısına dönüştüm. Dağda gezindiğimde önüme onlar çıkıyor, niyetten haberdar olmayan bile elinde bir adaçayıyla çıkıp geliyor. Diğer yaban otları baharın yağmursuzluğunu sineye çekemezken ektiğim tüm adaçayı tohumları yüzünü gösteriyor. Bu adaçayı türünün tohumları da hediye geldi. Sonbaharda ektim. Tıpkı ters şalba ve fatmana otu gibi ilk baharını yapraklı geçirdikten sonra bu bahar çiçek dalını uzattı. Ve böylece kim olduğunu öğrenebildim; hart şalbası (Salvia verticillata subsp. amasiaca). Türkiye’de çok yaygın olarak yetişen bir adaçayı türü olmasına rağmen henüz karşılaşmamıştık. (Tohumları gönderen kimdi acaba? Lütfen kendinizi hatırlatır mısınız?)
Aklıma bir fikir geldi; kim olduğunu çıkaramadığınız tohumları bana gönderin bahçeye ekip bulmacayı çözelim. Aslında hiç fena olmazdı ama ciddi değilim. Tohum sorumluluk işi. Çoğu yaban tohumu istediği, alıştığı, tanıştığı çevreye ekilmediyse doğsa bile soyunu devam ettirme şansı düşüyor. Dolayısıyla birine tohum gönderirken de alırken de “yaşayabilecek mi” sorusunun cevabına dair bir fikrimiz olması gerekiyor. Sadece birkaç tohum diye bakamıyorum avucumdaki tohumlara. Aslında birkaç tohum birkaç nesil, bir soy olabilir çünkü. Neyse ki hart şalbası gidebileceği her yere yuva kurmuş.
Yabani adaçayında olduğu gibi ilk önce kaynağımıza bakarak hangi bölüme girdiğini bulmaya çalışıyoruz.* Basit yapraklı veya bazı yaprakların tabanında lobları olan iki bölüm var; Drymosphace ve Hemisphace. Bitkimizin yaprakları bu tanıma uyuyor. İkisi arasında bir tek Hemisphace bölümünde tacın üst dudağı az çok düz, -tıpkı bizim bitkimizde olduğu gibi- diğer bölümde ise orak biçiminde. O halde Hemisphace bölümüne bakacağız demektir. Burada 3 bitki var; Salvia verticillata, Salvia napifolia, Salvia russellii.
Tür anahtarına göre Salvia verticillata’da yapraklar dikdörtgensi ya da yumurtamsı, çanak (kaliks) dişlerinin tepesi sivri bir uçla bitiyor. Salvia napifolia’da taç üst dudağı tabanda daralmamış ve çiçek+çanak ölçüsü yaklaşık 12 mm. Salvia russellii’de ise yapraklar doğrusal dikdörtgensi, çanak dişlerinin tepesi sivri bir uçla bitmiyor. Aslında bu üç türün çiçek sayıları da oldukça farklı ama çiçekler için verilen sayı aralığı geniş. Bu anahtardan yola çıkmak her zaman cevabı bulmamıza yaramayabilir. Çiçek sayılarına bakarken çevresel olarak dizilmiş bir çiçek kümesindeki çiçekleri sayıyoruz, bitkinin tüm çiçeklerini değil. En azından şunu diyebiliriz Salvia verticillata’da bir çiçek kümesinde(verticillaster) 20’den az çiçek bulunmuyor.
Çanak dişleri sivri bir uçla bitmeyen Salvia russellii eleniyor – çünkü bizim bitkimizin çanak dişleri sivri uçlu. Salvia napifolia ise çiçek+çanak ölçüsü 12 mm olunca eleniyor, bizim bitkimizin çiçek+çanak ölçüsü daha kısa. Alt tür ve varyeteleri çıkardığımızda Türkiye’de yaşayan 100 tür Salvia arasında kaybolmaktansa bölümleri kullanarak cevabımızı bulduk gibi görünüyor. Yine de isteyen türleri kıyaslayabilir.
Ama ben yapmayacağım. Zaten Salvia napifolia ile tanıştım. O bu bahçenin ters şalbasıdır. Tanıdıktır, sevgilidir, komşudur. Aynı zamanda hart şalbasından da önce bahçeye yerleşendir. Başına konanlar, nektarını derenler bilinir. Tohumları avuçta tutulmuş, ekilmiş, saçılmıştır. Şu anda ikisi de bahçede büyümektedir ve açıkça apayrı bitkilerdir.
Solda Salvia verticillata çiçek kümesi, sağda Salvia napifolia çiçek kümesi;
İkisini de aynı anda görme şansı olmayanlar için göze çarpan farklılıkları tekrar edersek; hart şalbası 20-40 çiçekli olabiliyorken, ters şalba 8-20 çiçeklidir. Yaprak biçimleri ve tüy örtüleri farklılaşır. Çiçek+çanak ölçüleri farklıdır. Hart şalbası daha otsu bir görünüme ve yumuşak yapraklara sahipken, ters şalbanın yaprağından sapına daha sert bir edası vardır. Bu pek bilimsel olmayan tanıma bir tane daha eklersek hart şalbasının çiçek kümesi dalın bize bakan yüzünde yoğunken arka yüzünde basık. Bir böcek gelip arkadaki çiçekleri yemiş gibi görünüyor. Farklı yerlerde çekilmiş fotoğraflarda da böyle olduğunu gördüm. Ama hepi topu bir birey gördüğüm için bu özellik bütün bireylerde sergileniyor mu bilemiyorum.
Bitkinin iki alt türü var. Hart şalbası (Salvia verticillata subsp. amasiaca) Ege ve Güneydoğu Anadolu hariç Türkiye’nin her yerinde yetişiyor. Bizim bitkimizin yaprakları genişçe oval, açıkça kalp biçimli, gövde çanak ve yaprak yumuşak tüy örtüsünü paylaştığı için bu alt türe giriyor gibi görünüyor. Dadırak ise (Salvia verticillata subsp. verticillata) Doğu Anadolu, Karadeniz ve Marmara’da yaşıyor. Bahçede büyüyen hart şalbasından hafif farklı bir yaprak biçimine ve ve ona pürüzlü bir görünüm kazandıran kısa sert kıllara sahipmiş.**
Hiç koku salmıyor güne. Yaprağını ezmeme rağmen seçilir seçilmez bir kokusu vardı. Belki de kıraçta kendiliğinden bitenlerin daha keskin bir kokusu vardır. Ve daha neler. Ama burada kesip hart şalbasıyla tanışmanın tadını çıkaracağım.
Sevgili tohum gönderen çok teşekkür ederim, mektubun çiçek açtı.
Güncelleme: Sevgili bitki dostu sana ulaşabildiğime çok sevindim. Bartın’da bir yol kenarında büyümüş, yol çalışması sırasında gövdesinin büyük bir bölümünü kaybetmiş bu adaçayını ne iyi ettiniz de bana gönderdiniz. Zira bu bölgede de yaşıyor olmasına rağmen görmememi ben de yoğun yapılaşmaya, insan faaliyetlerine bağlıyorum. Şu durumda bitkinin kökenini öğrendik. Bartın olması diğer alt tür de olabileceğini gösteriyor. Benim gibi bir aceminin tüy örtüsünü doğru yorumlaması için iki alt türü de görmesi gerek çünkü.
Hem sizin bahçenizde hem de bu bahçede çiçek açması bahçeleri birbirine bağlıyor. Sevgi ve saygılarımla.
*Bölümler ve tablo ile ilgili şu yazıya da bakabilirsiniz; https://yaziyaban.com/yabani-adacayi
**Bitkinin ayrıntılı tanı anahtarı ve alt türler arasındaki ayrımları görebilmek için Türkiye Bitkileri
