bir daha hiç

Bir daha hiç göremeyeceğimi bilsem başında beklerdim. Bu cümleyi o kadar fazla bitki için kurdum ki. Yerin yüzü sürekli değişiyor. Çivit otu, Ballıbaba, Mor çiçek, Nevruz otu, Kumacık otu, Livar otu hep gitti. Değişime, dönüşüme amenna. Ama nasıl gitti Gölge Andız Otu (Inula conyzae)? Bir kök bitki, binlerce tohum yapacak gibiydi. Yanına, yöresine baktım. Dağı hepten terk etmediyse çok uzaklaşmamıştır dedim. Lakin yok. Biri gelip tam tohumdayken köküyle birlikte yemiş olmalı. Keçidir o yiyici, çünkü 1 metre boyundaydı ama 30 santim de olabiliyor. Kireçli toprakla arası çok iyi, boy verip yetiştiği yerde denizi bile gördü. Son iki senedir aşırı sıcaklardan önünü alamadığımız pireler için birebirmiş yaprakları. Evin içinde tütsülenirse kokuyu alan pire çareyi kaçmakta bulurmuş. Kökünün kokusu ise yapraklardan da güzelmiş. Gölge Andız Otu gibi cinsin bazı üyeleri; ‘Inula helenium’ tıbbi olarak, Inula oculus-christi, Inula thapsoides, Inula viscosa’nın* kimi bölümleri de besin olarak kullanılıyor.

Çiçeklerini görebilmek için her gün ziyaret ettim. Baktım hala göremiyorum sabah gideyim dedim. O da olmadı, ara verdim. O arada buhar olup uçtu. Meğerse bu kadarcıkmış çiçekleri. Papatyagillerde sıkça rastladığımız, şu seviyor sevmiyor diye koparılıp atılan dişi çiçekler gösterişsiz ve tüpsü oluyormuş Gölge Andız Otu’nda. Çiçek yapraklarını güzelce açsın diye beklerken bütün görkemini sergiliyormuş zaten; açmış açacağını. Küçük müçük ama kalabalık bir çiçek topluluğu vardı. Şimdi bu dağı başka akrabaları dolduruyor, Ak Andız Otu gibi. Ak Andız Otu bir yere gitmez, çok yıllık bir kayasever, Gölge Andız Otu ise iki yıllık.

Bitkiyle ilk karşılaştığımda cinsini tahmin edebilmiş ama türünü anlayamamıştım. Buna sebep olan şey Gölge Andız Otu için kaynaklarda verilen fotoğrafların bazılarının çok daha iri yaprakları olan bir bitkiye işaret etmesiydi. Yapraklarını ölçmemiştim ve gördüğüm bitki bana, fazlasıyla gümrah bu örneklerin yanında cılız görünüyordu. Fotoğraftan tanıya gitmeye çalışmanın handikaplarını, bitkinin yetiştiği toprak ve iklime göre farklı biçimler alacağını zamanla öğrendim. Zaten tanıda hem boy hem de yaprak genişliği için bir aralık verilmiş. 30 cm ile 100 cm boy veya 5 ila 7 cm yaprak genişliği arasında oldukça büyük bir fark var değil mi? Bu aralıkların görünümü tamamen değiştirebileceğini akılda tutmak gerek. Hatta bazı türlerde boy olarak tanı anahtarında verilen ölçülere uymayan bitkilere de rastladım. Örneğin Murt Sedo’sunda. Her toprağın yavruları farklı.

Andız otları’nı benzeri diğer türlerden ayırabilmek için, çiçek başını kaplayan yaprakçık topluluğunun (fillari) 3-7 seri olması ayırıcı bir özellik. Genellikle dik, yükselici, dallı ve yapışkan bitkiler. Nadiren gösterişsiz bir gövdeye sahip olabiliyorlar. Yapraklar almaşık dizilişli (alternat), tüylü, sert dokulu, ters mızraksı biçimli (oblanseolat), taban yaprakları saplı. Birkaç tür hariç orta veya kısa boylular. Şemsiyemsi salkımlara sahipler ve çiçek başçıkları (kapitulum) oldukça fazla sayıda. Genellikle dişi çiçekleri bulunuyor. Ama benim gibi açsın diye beklemeyin, kimi türde varlıklarıyla yoklukları bir.

Gölge Andız Otu, Akdeniz, Marmara’nın güneyi ve Karadeniz’de, orman sınırlarında, kayalık yamaçlarda, güneşte ve yarı gölgede görebileceğimiz bir bitki. Adını yarı gölgede bitebilmesine mi borçlu, yoksa gölgesinin uzun olmasına mı? Eğer rastlarsanız kök ayırma yoluyla da çoğaltılabiliyor veya tohumunu keçilere kaptırmayın 🙂

*

Bu satırları yazdıktan bir yıl sonra bahçeye küçücük bir yavrusunu taşıdığım bozlan otunun dibinde göründü gölge andız otu. Kaybolan o değilmiş.

Gölge Andız Otu (Inula conyzae) tanı anahtarı:

İki yıllık bitki. 30-100 cm boyunda, genellikte yukarıda dallanmış, yoğun yatık kısa yumuşak tüylü, birbiriyle az çok karışmış sık yumuşak tüylüdür. Yapraklar oval, ters mızraksı (oblanseolat), 15 ila 18 cm. uzunluğunda ve 5 ila 7 cm. genişliğinde, tabanda daralmış, tepede sivri, kenarları küçük dişli, üst yüzeyi seyrek yumuşak kılsı, alt yüzeyi orta ya da yoğun yünsü tüylüdür. Kapitula (çiçek başının tümü) ters konik, disk biçimlidir. Ana ekseni yan dallardan uzun olan bir çiçek durumuna sahiptir (Panikül). İnvolukrum (fillarilerin oluşturduğu topluluk), 1 cm genişliğinde, fillariler kiremitsi şekilde birbirinin üzerine binmiş 5 ila 6 seri, dış seri dikdörtgenimsi oval, 3 ila 5 mm. uzunluğunda ve 1,5 mm. genişliğinde, içteki şeritsi, mızraksı, 8 ila 12 mm. uzunluğunda ve 1 mm genişliğinde, zaman zaman morumsu ve kirpiklidir. Dişi çiçekler 1 seri, tüpsü, 4,5 ila 6,5 mm. uzunluğundadır. Disk çiçekleri 5 ila 7 mm. uzunluğundadır. Aken 2 mm. uzunluğunda, tepede seyrek kısa yumuşak tüylüdür. Pappus kahverengimsi, 6 ila 7 mm. uzunluğunda, tabanda birleşiktir. (Çeviri bana ait, muhtemelen eksik veya hatalıdır, orjinal metinle karşılaştırmanızda yarar var. Kaynak: P. H. Davis, “Flora of Turkey and the East Aegean Islands”, 5. cilt, sy. 67)

Gerçek dikenler yazısında bahsetmiştim, asıl sorunun floramızın Türkçe olarak mevcut bulunmayışı olduğundan. Bu çaba hayata geçse bile aşağıda gördüğünüz terminolojiye Türkçe karşılıklar bulunacak. Şu anda “capitulum” kelimesine karşılık olarak ‘kapitulum’ u uygun görmüşüz mesela. Eğer işin eğitimini almadıysanız bu kelimeyi bir yere oturtmak çok zor. Eğitim alanların da arazi deneyimlerinden bağımsız olarak bunca terimi ancak ezberleyebileceğini düşünüyorum.

İlgililer için mini sözlük:

Kapitulum (Capitulum): Kısa ve etli bir tabla üzerine sapsız dizilmiş çiçeklerin topluluğu.
Receptacle: Çiçek tablası, kapitulumda çiçeklerin bağlı olduğu bölge.
Fillari (Phyllary): Brakte, Papatyagiller ailesinde kapitulumun involukrumunu teşkil eden braktelerden her biri.
İnvolukrum (Involucre): Fillariler topluluğuna verilen ad.
Dişi çiçekler (Female flowers): Dişi çiçekler, pistilli olan fakat erkek organları olmayan veya verimsiz olan çiçekler.
Disk çiçekleri (Disk flowers): Kapitulumun orta bölgesindeki tüpsü çiçekler.
Papus (Pappus): Papatyagiller ailesinde aken tepesindeki tüy demeti.
Palea: Papatyagiller ailesinde çiçek tablasındaki çiçeklerin tabanındaki brakteol.
Brakteol (bracteol): Çiçek sapı üzerinde pulsu organ, ikinci derecede bir brakte.
Brakte (bract): Brakte, bürgü, çiçek veya çiçek durumu tabanındaki pulsu veya yapraksı koruyucu organ.
Ovary: Yumurtalık
Style: Boyuncuk

Sözlük için yararlandığım kaynak: http://izef.ege.edu.tr/db/AsumanBaytop.aspx

* Inula viscosa’nın yeni adı “Dittrichia viscosa“. Dittrichia cinsi önceden Inula’nın bir bölümü olarak kabul ediliyordu. Türkiye’de kayıtlı iki üyesi fillariler açısından ve yapışkan olmasıyla Inula cinsiyle benzerlik gösterir. Neyse ki kalabalık bir cins değil. İki türde de dişi çiçekler belirgindir, yaprak tepesi üç parçalıdır. Diğeri “Dittrichia graveolens“