Giderek kuraklaşan Akdeniz topraklarının tamircisi olabilir mi katran yoncası (Bituminaria bituminosa)? Bir onarım sürecine girebilirsek belki. Kurak, hırpalanmış veya maden alanı olarak kullanılmış alanların iyileştirilmesine koşulması öğütleniyor. Toprağa azot bağlıyor, kuraklığa, otlatmaya dayanıklı ve yazın da yeşil kalabiliyor. Ahmet Abi “abovv keçiler bunu çok sever” diyerek iyi bir hayvan yemi olduğunu teyit ediyor. Çiçeklenmeden önce yerlermiş.
Taşlık, verimsiz, toprak derinliği az olan alanlarda yonca ve korunga gibi bitkiler yerine katran yoncası keçilerin ve koyunların imdadına yetişebilir. Hatta 2019 tarihli bir çalışmada verilen bilgilere göre ticari olarak tescil ettirilen çeşitlerinin tohumluklarının dağıtılmasıyla özellikle kurak ve sıcak bölgelerde tarımı yaygınlaşmaya başlamış. Yani birçoğumuz daha adını bile bilmiyorken yabanın bir tohumu daha kaşla göz arasında tescil edilmiş.
Bitkiyi katran kokusu, parlak yeşil yaprakları, maviden menekşeye değişen baklagil çiçekleri, beyaz tüylü yaprakçıkları (brakte) ile kolayca tanıyabilirsiniz. Bituminaria cinsinin Türkiye’de doğal yayılışı olan iki üyesinden biri olan Bituminaria bituminosa 0-1500 rakımları arasında Akdeniz, Ege, Marmara, Batı ve Orta Karadeniz’de görülebilirken, Bituminaria acaulis sadece Doğu Karadeniz’de yaşar. Bu da türleri karıştırma ihtimalini ortadan kaldırıyor. Ayrıca Bituminaria acaulis dişli yapraklara ve krem rengi çiçeklere sahiptir.
Katran yoncası daha önce Psoralea cinsinin bir üyesi sayılıyordu. Bu cins içinde iyileştiricilik açısından daha popüler olan ve özellikle kozmetikte kullanılan türler olsa da katran yoncasının onlardan geri kalır yanı yok. Erhan Tuzlacı’nın verdiği bilgilere göre de Bartın’da körpe yaprakları pişirilerek yenirmiş.* Acımık, asfalt otu, kokar ot gibi adlarla da bilinen bitki, ona yakıştırılan adlardan anlaşılacağı üzere çok ağır bir koku taşıyor. Bilimsel cins adı olan Bituminaria da Yunanca “katran” anlamına geliyor. O ağır kokunun tarifi bu: katran, zift, asfalt kokusu. Bahçede o kadar bol ki birazını yesem hiç fena olmazdı ama kokusu bir türlü peşimi bırakmadı. Flora çalışmalarında önerilen Türkçe ad “asfalt otu” olmasına rağmen baklagil çiçeklerine atfen “katran yoncası” adını kullanıyorum. Ama bir yonca türü değil. Sadece bileşik yaprakları yoncalar gibi üç parçalı.
Bir adı da Ballık. Çünkü bol çiçekleri arıların sofrası, acaba katran yoncası balı yapılabilir mi diye düşüncelere dalacak kadar. Bunlarla birlikte eğer diğer baklagiller için büyüme koşullarının uygun olmadığı bir bahçedeysek sazı eline alırsa hiç susmayabilir. Yağmurlar azaldıkça alfalfa ve korugan dışındaki baklagil bitkiler tüm iştahını yitirirken katran yoncası istifini bozmuyor. Kuraklıklığı arkasına alıp alfalfa ve korugana sataşıyor. Gün, katran yoncasının günü.
Not: Gözden kaybolmayacağından o kadar emin oldum ki tohum fotoğrafını çekmemişim. Yakında yazıya ekleyeceğim.
Sinonimi: Psoralea bituminosa (Psoralea cinsine ait türler meyve karakterlerine göre Bituminaria ve Cullen cinslerine aktarılmıştır **.)
Kaynaklar
*Türkiye’nin Yabani Besin Bitkileri ve Ot Yemekleri, Erhan Tuzlacı, Alfa Yayınları, 2011
**PSORALEA L. (FABACEAE) CİNSİNİN MORFOLOJİK, MOLEKÜLER VE PALİNOLOJİK REVİZYONU
https://acikerisim.sakarya.edu.tr/bitstream/handle/20.500.12619/79990/T05817.pdf?sequence=1&isAllowed=y
“Genus Psoralea A review of the traditional and modern uses, phytochemistry and pharmacology”
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30521980
“Bituminaria bituminosa (L.)’nın İkincil Metabolitlerin Tespiti ile Allelopatik ve Antimikrobiyal Etkilerinin Belirlenmesi”
https://app.trdizin.gov.tr/proje/TVRrd05UazU/bituminaria-bituminosa-l-nin-ikincil-metabolitlerin-tespiti-ile-allelopatik-ve-antimikrobiyal-etkilerinin-belirlenmesi
“Orta Karadeniz Bölgesi’nde Doğal Olarak Yetişen Bituminaria bituminosa L. (Syn. Psoralea bituminosa L.) Bitkisinin Tanımlanması ve Tarımsal Özelliklerinin Araştırılması” (Bu çalışmanın yayınlandığı adresi bulamadım.)
