Bir sığır kuyruğu türüyle tanışmanıza rağmen nasıl iki sığırkuyruğu türüyle tanışmış olabilirsiniz? Birbirine neredeyse tıpatıp benzeyen iki tür varsa gayet mümkün. Üstelik ikisi de Türkiye Bitkileri‘nde Silifke’den çekilmiş fotoğraflarıyla yer alıyor ve Doğu Akdeniz’e özgü endemikler. Farkları görebilmek için bu sene çiçeklenmesini bekledim. Çünkü benim fotoğraflarım farklı bireylere aitti!
Dışarıdan bakınca bize aynı bitkiymiş gibi gelse de ufak farklarla ayrılan bitkiler var. Genel olarak bir bitkiyi tanımak amacıyla incelediğimizde tek bireye baktığımızdan emin olmalıyız. Mevsim, zaman değişse de. Daldan dala atlarken aynı ağacın üzerinde olmadığımızı fark etmeyebiliriz. Tohumlarını da görmeyi mi düşünüyoruz o zaman konumunu aklımızda tutmalıyız demektir. Genellikle iki yıllık oldukları düşünülürse arayı çok açmamak gerekir. İlk yıl taban yapraklarını ikinci yıl çiçekli dallarını yaparlar. Ama bizim bitkimiz çok yıllık bir sığır kuyruğu türü.
Kahramanlarımız tok sığırkuyruğuyla pala sığır kuyruğu. Görünüşte birçok karakterleri aynı olsa da ayrıntılı bakınca kimi farkları şunlar;
- Tok sığırkuyruğunda üst kısımlarda çok sayıda salgı tüyü var, diğerinde seyrek.
- Tok sığırkuyruğunda çiçek salkımı dallı, oval veya piramidal, diğerinde basit veya alt kısımları az dallanmış.
- Tok sığırkuyruğunda brakte 5-15 mm., diğerinde 2-10 mm.
- Tok sığırkuyruğunda 2 mızraksı brakteole sahip belirsiz çiçek sapları varken, diğerinde çiçek sapları 1 mm, brakteolsüz.
Bunları ve diğer özelliklerini karşılaştırarak Tok sığırkuyruğu (Verbascum orbicularifolium) olduğu sonucuna varıyorum. İyi ki fotoğrafları ve tanı anahtarıyla Türkiye Bitkileri‘nde yer alıyor yoksa birçok sığır kuyruğu arasında kaybolabilirdim. Alttürler, varyeteler ve melezlerle birlikte sığırkuyruğunun anavatanlarından biriyiz çünkü.
En çok da salgı tüylerine (glandular hairs) veya Asuman Baytop’un* çevirisiyle söylersek guddelerine çalıştım. Ayrıntılı bakabilmek için bolca dokunup gözümü kaşıyınca olan oldu; sol göz balon olup uçmak istedi. Bitkilerde salgı tüylerinin görevi bulundukları yere göre değişse de uçucu yağlarımızı borçlu olduğumuz maddeleri salgılamakta da görev alırlar. Salgılar bitkinin savunma sisteminin bir parçasıyken bizim ilacımız olabilir. Bir araştırma salgı tüylerinin yoğunluğuyla haşerelere direnç arasında doğrusal bir ilişki olduğunu göstermiş** Aynı tüyler kuraklığa karşı da bariyer görevi üstlenir. Bitkinin edindiği salgı tüylerinin yoğunluğu dünyada yaşadığı biricik yuva hakkında çok şey söylüyor. Keşke iş makinelerini de uzaklaştırabilselerdi.
Türkiye’de sığırkuyruğu cinsinde endemizm oranı çok yüksek olmasına rağmen en fazla zulmedilen bitkilerden biri. Birçok canlı gibi kenarları seviyor. Her yol çalışmasında topluluklarının büyük bir bölümünü kaybediyoruz. Endemik bitkilerin varlığı yok edicilerin hiç umurunda değil. Buna rağmen gerine gerine imal edilmiş bir iklimi göğüslüyor.
Tür adı olan “orbicularifolium” dairemsi yapraklı anlamına geliyor. Bu yapraklar tabanda dairemsi ve kısa saplı olurken, gövdede dairemsi, sivri uçlu ve sapsız oluyor. Özellikle yol kenarlarında toplaşmayı sevdiği için yoldaşımı, bu kenar tanrıçasını ancak tanıyabildim. Bu defa gidip uzakta aramama da gerek yoktu, bahçeye gelmiş, büyüyüp serpilmişti. Tok sığırkuyruğu ile birlikte bahçedeki endemik bitki sayısı da 20’ye çıkmış oldu. Birçoğu da dar yayılışa sahip endemikler. Bahçe hepimizin yuvası.
| Verbascum orbicularifolium | Verbascum inulifolium |
|---|---|
| Çok yıllık, tabanda odunsu, yoğun beyaz-tomentoz tüylü, üst kısımlarda çok sayıda salgı tüyü var. Gövde silindirik, üstte dallanmıştır. Taban yaprakları küçük, ± yuvarlak, 2,5-4 cm, küçük oymalı, yaprak sapı 0,5-1,5 cm; gövde yaprakları, üst dairemsi ila geniş ovat, sivri uçlu, sapsız. Çiçek salkımı gevşek, dallı, oval veya piramidal bir salkım oluşturur. Brakteler mızraksıdan şeritsiye, 5-15 mm. 2 mızraksı brakteole sahip belirsiz çiçek sapları. Kaliks 5-8 mm, yoğun yıldızsı tüyler ve salgı bezleri ile, loblar mızraksı-doğrusal, akut. Korolla sarı, c. 15 mm çapında, şeffaf salgı tüysüz, dışı yıldızsı-dişli. Stamenler 5 tane, anterler reniform, filamentler mor-mor yünlü, tepeye yakın 2 ön çıplak. Kapsül eliptik, 6 x 3 mm, stellat-tomentoz. Quercus çalıları, kuru nehir yatakları, s.l.-390 m | Çok yıllık, 20-60 cm boyda, tabanda odunsu, her tarafı yoğun beyaz-tomentoz tüylü, üst kısımlarda seyrek salgı tüyleri ile kaplı. Gövde silindirik, üstte dallanmıştır. Taban yaprakları küçük, genişçe ovat, obovat veya orbikular, 1.5-4 x 1-3cm, küçük oymalı; yaprak sapı 0.5-2 cm; gövde yaprakları ovattan genişçe eliptiğe doğru, sapsız. Çiçek salkımı gevşek, basit veya alt kısımları az dallanmış. Brakteler şeritsi-mızraksıdan şeritsiye doğru, 2-10 mm, akuttan akuminata doğru; çiçek sapları 1 mm, brakteolsüzdür. Kaliks 4-8 mm, loblar lanseolat-linear, akut; Korolla sarı, yaklaşık 15 mm çapında, şeffaf salgı tüysüz, dışta yıldız şeklinde tüylü tomentoz; Stamenler 5 tane; anterler reniform; filamentler mor menekşe renkli yünlümsü, öndeki 2’si tepeye yakın çıplak Kapsül ovattan eliptiğe doğru, 4-5 x 2-3 mm, yoğun yıldız tüylü tomentoz. Pinus brutia ormanı, maki, 120-840 m. |
Brakte ve brakteol:
Not: Sadece bitki tanısında verilen rakım ve yetişme alanıyla bahçedeki bireyin özellikleri uymuyor (?). Davis, temel eserde sığırkuyrukları ile ilgili şu notu düşmüş; “Teşhis, açıklamaya çok yakın olmadıkça, bir tanımlamaya güvenilmemelidir.” Rakım bilgisi güncellenmemiş olabileceği gibi hata da yapmış olabilirim. Her ne kadar bu cinste tür tanısı gerek türlerin fazlalığı gerekse henüz iyi sınıflandırılamamış bir cins olması sebebiyle zorsa da bitkinin brakteollü olması işimizi kolaylaştırıyor. Böyle olunca geniş sığırkuyruğu dairesinden ayrılıp 7 bitkiden oluşan bir kümeye bakıyoruz. Diğer özellikleriyle birlikte salgı tüylerine sahip olması 2 tür arasında kalmama sebep oluyor. Davis tanı anahtarlarında benzer türleri belirttiğinden işimiz kolaylaşıyor. Sonuçta bu bitki ya tok sığırkuyruğu (Verbascum orbicularifolium) ya da pala sığır kuyruğu (Verbascum inulifolium) olmalı.
Brakteolle ilgili bir not: Bitkinin dahil olduğunu düşündüğüm küme grup D olarak adlandırılıyor Davis’in temel eserinde. Ama örneğin grup F’ de de brakteol var, diğer özelliklerle birlikte 3-5 brakteol. Dolayısıyla brakteol taşıyan diğer grupların özelliklerine de bakmak gerekiyor. Sığırkuyruklarında bitkinin tek yıllık mı çok yıllık mı olduğu da tanımayı kolaylaştırıcı bir karakter özelliği olarak öne çıkıyor. Çünkü çok yıllık sığırkuyruğu türü görece az.
*Asuman Baytop, İngilizce-Türkçe Botanik Kılavuzu, 1998, İ.Ü Basımevi
İlgili okumalar;
-“Sığırkuyruğu”, K. Hüsnü Can Başer, https://www.researchgate.net/publication/291971839_Sigirkuyrugu_Verbascum_sp
-“An ethnopharmacological study on Verbascum species: from conventional wound healing use to scientific verification”, Ipek Süntar, Irem Tatlı, Esra Küpeli Akkol, Hikmet Keleş, Çiğdem Kahraman, Zeliha Akdemir, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/20709167
-“Essential Oil and Glandular Hairs: Diversity and Roles”, Zakaria Hazzoumi, Youssef Moustakime and Khalid Amrani Joutei, https://www.intechopen.com/chapters/67466
