Bozkırlarda, yarı çöllerde, hatta çöllerde bile yetişen sarı ban otunun, bütün bu renklerin, kokuların, merhemlerimizin kaynağı, bitkilerin;
- Tozlaşmayı teşvik etme,
- Don toleransı,
- Besinlerin depolanması,
- Yapısal takviye,
- Yardımlaşma için sinyal verme,
- Çeşitli çevresel koşullara ve strese uyum sağlama,
- Güneşin zararlı ışınlarından korunma,
- Simbiyotik mikroorganizmalarla etkileşim,
- Haşere ve hastalıklara karşı savunma amacıyla vb. ürettiği bileşikler. Ne güzel değil mi!
İnsanın tarım zehrine tamah edecek kadar savunmasız değiller ki. Sarı ban otu (Hyoscyamus aureus); patlıcangiller ailesinin diğer birçok üyesi gibi otçullardan korunmak için tropan alkaloidleri olan Hiyosiyamin ve Skopolamin üretiyor. Yaprağına, çiçeğine sulananlara, “gelip beni yeme, seni zehirlerim” diyor. Zehirliyor da. Arıyı çeken bizi de çekiyor, otçulu iten bizi de itiyor. Onlardan bir daneyiz biz de. Ama zehre karşı idmanlı olan da yok değil. Bitkinin bilimsel adı Yunanca hyos ve kyomos kelimelerinden türetilmiş; Hyos (domuz), Kyomos (fasulye). Domuz fasulyesi gibi bir anlama geliyor. İddiaya göre domuzlar herhangi bir zarar görmeden sarı ban otunu yiyebiliyormuş. Bazı kelebek türleri de bu zehirli bileşiklere rağmen bitkileri yiyebilmek üzerine evrim geçirmiş. Bu sayede zehirleri bedenlerine alıyor ve potansiyel avcılardan korunabiliyorlar.
Öyle bir zehir düşünün ki bizim de ilacımız oluyor. Skopolamin özellikle benim gibi hareket hastalığından mustarip olanlar için can simidi gibi bir şey. Hani “yol tutması” diye biliriz ya, işte o. Kimi bilim insanlarına göre hastalığın sebebi her şeyin bu kadar hızlı olmasına beynimizin uyum sağlayamamasıyla ilgili. Dur…
Hyoscyamus’lar aynı zamanda “cadı” merhemlerine giren bitki türlerinden. Cadılar bunu süpürgelerinin saplarına sürermiş -deri yoluyla da alınabiliyor-. Hazırlanan terkipleri kullanan kişilerin uçabildiğini düşünmesi cadıların büyücülükle itham edilmesine sebep olan etkenlerden biri olmuş. Bitkilerle uğraşan kadınlar “cadılıkla” itham edilmiş edilmesine ama 19. yüzyıla kadar bitkilerin ürettiği bileşikleri metabolik atıklar olarak görenler fena yanılmış. Bugün onları izole edip ilaç yapıyor ve geleneksel olarak kullanmaya da devam ediyoruz. Örneğin doğuda “henban” olarak adlandırılan ban otu (Hyoscyamus niger) astım, ishal, karın ağrısı ve idrar kaçırma tedavisinde kullanılıyor. Bu yörede de açık yaraya yerleşen sinek kurtlarını düşürmek için çam püsesi ile birlikte kullanılıyor.
Öte yandan kültür bitkilerinde bu zehirlerin eser miktarda olması -çünkü yapay seçilime veya ıslaha tabi tutuldular- bitkinin savunma mekanizmasını kırmak anlamına geliyor. Yine de ellerinden geleni yapıyorlar. Yine de. Sırf bu yüzden şu tohum alma işinde en tatlısından, en irisinden, en parlağından tohum almaya hiç elim gitmiyor.
Öyle dur… O kadar içeriden dur, şu gerçeklere karşı dur ki geçsin bu mide bulantısı.