kenger umudu

Kenger tartışmasına son! Birden çok bitkiye yerel olarak Kenger deniyor ve internette Kenger diye başka başka bitkilerin fotoğrafları kullanılıyor, bu da hayli kafa karıştırıcı. İyi ki bilimsel adı var da onu yazıp bu karışıklıktan şıp diye kurtaracağım cevap arayanı; Gundelia tournefortii. Son olamayacak gerçi çünkü fotoğrafladığım bitki aynı tür değil, yine de benzer. O kadar benzer ki kimi bilim insanlarına göre Gundelia, monospesifik bir cins (tek bir türle temsil edilen diyebiliriz) olarak kabul ediliyor. Türkiye’de Mehmet Fırat hocamızın araştırmalarıyla dallanıp budaklanarak her biri kendine has birer bitkiye dönüştü. Cins uzun süredir biliniyor olmasına rağmen birçok Gundelia türünün keşfedilmesinin ( Türkiye’de 5 tane) bu kadar yeni olması şaşırtıcı görünebilir, buna bitkinin toplanmasındaki zorlukların sebep olduğu düşünülüyor. Yanına yaklaşılamayacak kadar dikenli bir bitkidir Kenger. Tam zamanında ziyaret eden olmadığı için de farkları görülememiş olabilir. Her ne kadar türler arasındaki farklılıklar teknolojik gelişmelerin sağladığı araştırma yöntemleriyle bulunabilmiş olsa da çiçekler bu şüpheyi daha erken tetikleyebilirdi.

Mehmet Fırat, Mersin’de keşfettiği bitkiye ‘Gundelia cilicica’ adını vermiş. Daha doğrusu halkın zaten bilip kullandığı bitkinin yeni bir tür olduğunu keşfetmiş. Cinse hakim olabilmek için hocamızın yazdığı ve bitkiyle ilgili ayrıntılı bilgiler veren kitabı edinmek gerek*. Bu kitabın yokluğunda elimdeki kısıtlı bilgilerden yola çıkarak bitkinin Gundelia cilicica olabileceğini düşündüm. Eğer oysa “endemik” bir türümüz. Endemik olmasının şöyle bir önemi var; yöresel olarak tohumları kavruluyor, taş dibeklerde öğütülüp Kenger kahvesi haline getiriliyor. Yerel halk bu faaliyetinden çoktan vazgeçmiş olsa da bitkinin bilinen veya olası şifaları sebebiyle ünlenmesi, kahvenin turistik/otantik/tıbbi bir değer kazanmasına sebep olmuş. Oysa kahve kıtlığı sebebiyle başvurduğumuz bir içecekmiş eskiden. Tok, göz ucuyla hep Aç’ın sofrasına mı bakıyor?

Tohumların yoğun toplanması bitki nüfusunu etkiliyor olmalı. E ne yapacağız o zaman? Tabii ki ekip sabırla (birkaç yıl sürebilir) çıkmasını bekleyeceğiz. Öte yandan tanımlanan hemen bütün tür ve varyeteleri endemik. Dolayısıyla Gundelia tournefortii’yi de henüz taze yapraklarını göstermişken kökünden keser ve dikenli bölümlerini çıkarıp bir güzel yemek isterseniz veya kökünü çapraz keserek sütünü akıtıp Kenger sakızı yaparsanız türün endemik olan varyetesini yok etmiş olabilirsiniz. Hatta endemik olmayanın da kimi ülkelerde pazarda satışı yasaklanmış ancak kendi yiyeceğiniz kadar toplayabiliyormuşsunuz. Aşırı toplama bitki nüfusuna zarar vermiş.

Gundelia cilicica türü için de geçerli mi bilmiyorum ama eğer öyleyse tohum toplama zamanını kaçırırsak karşılaşma ihtimalimiz oldukça düşük. Tam artık tohumlar dökülecek kıvama geldiğinde toprak üstü gövdesi kopar, yuvarlana yuvarlana gezermiş Kenger. Bu sesin, duyabilenler için özel bir önemi varmış İsrail’de. Bitkiye verilen başka bir isim olan İbranice “gagal” adı da tekerlek demekmiş zira.

Tabii ben bu dağda kim yaşar kim yaşamaz daha bilmeden evvel Kenger sevgimi giderebilmek için taaa Malatya’dan tohumlarını istemiştim. Geldi. Yağmur yüzümüzü güldürmekten vazgeçmiş, tohumlar hala uyanmamışlarken, buranın Kenger’ini gördüm, yanıbaşımdaymış özlediğim.

“gülüm seni alır dağa kaçarım
yüce dağ başına çadır açarım
kahve bulamazsam kenger içerim
nasıl olsa gülüm seni beslerim” **

türküsünü tutturacaktım ki, kıyılır mı heç? Kahve bulamazsam içmeyiveririm. Sana bakarım, doğru. Nasıl sen olunur onu düşünmek için. Gücüm yeterse belki birazcık olurum da.

Gundelia tournefortii tohumları için Çiğdem’e, Gundelia cilicica tohumları için Osman Bey’e çok teşekkür ederim, toplamama gerek kalmadı sayesinde. Böylelikle tam 7 senedir bahçede Kenger görmeyi umup duruyorum. Bir Kenger’in verebileceği en güzel şey de bu; Kenger umudu.