Küçük bir topluluğun anaç bitkisi olduğu belli olan bir dağ çayıyla karşılaştım. Genelde bu bölgede doğal yayılışı olan ve iriliğiyle tanımanın daha kolay olduğu fincan çayı gibi karakterini kolay kolay ele vermiyor. Dağ çayları (Sideritis sp.) dikkat edilmesi gereken özellikleri epey fazla olan kalabalık bir cins. Birbirine yakın türleri ayırabilmek için hepsini görmek çok işe yarayabilirdi.
Sideritis adının Yunanca demir anlamına gelen Sideros’tan geldiği düşünülüyor. Savaşlar sırasında demir uçlu silahlardan yaralanmaları iyileştirebilmek için askerler yanında “Sideritis” bitkisi taşırmış. Bir diğer açıklama da bu adın bitkinin demir açısından zengin içeriği ile bağlantılı olabileceğini gösteriyor.
Dağçayları arasında endemiklik oranı çok yüksek olmasına rağmen doğadan toplanmaları bitkiler üzerinde büyük bir baskı oluşturuyor. Kahvelerde ve aktarlarda adaçayı diye dağ çayları satılıyor. Dağ çayları çanağı ve çiçekleri saran yapraksı brakteleri ve genellikle sarı çiçekleriyle tanınır. Eğer bir dağ çayıyla karşılaşırsak türün endemik olabileceği konusunda uyanık olmalıyız. Yabandan toplamanın önüne geçebilmek için bazı türler üzerine ekim çalışmaları yapılmış bunlardan biri de fincan çayı (Sideritis perfoliata). Yunanistan’da tarımı yapılıyor. Türkiye’de de deneme alanlarında ekimi yapılmış. Hem bu türü hem de yeni karşılaştığım dağ çayını kim olduğunu bilmememe rağmen, tohumdan ve çelikten büyüttüm. Bir çimdik ektiğim tohumlardan sadece iki tanesi çimlendi. Çeliklerin de tutmasıyla bahçedeki nüfusları 6’ya çıktı. Fincan çayını ise bahçeye bir kere taşımak yeterli, sonra kendi kendini klonluyor.
Bitkimizin sergilediği özelikleri tanı anahtarı ve yayılış bilgisiyle karşılaştırınca Gülnar çayı (Sideritis brevidens) olabileceğini düşündüm. Sadece Doğu Akdeniz bölgesinde yetişen Gülnar çayının neslinin tükenme riski çok yüksek. Popülasyonu ve korunmasıyla ilgili bir çalışma başlatılmış ama çalışmanın akıbetine ulaşamadım. Tübives’te yetiştiği rakım 950 olarak verilmiş. Burası 890 rakımda, burada da yetişiyor. Doğu Akdeniz’li dağ bahçelerine duyurulur.
Şifası var mı? Elbette. Peki, tadı? Yumuşak ve ıtırlı. Kokusu; kırmızı bir limon.
Anahtar ve kaynaklar
Tanı anahtarı: “Perennial, 20-45 cm, ± branched. Stem densely covered below with spreading eglandular hairs to 1 mm, with numerous glandular hairs and fewer eglandular bristles above. Middle cauline leaves densely adpressed white-silky, oblong to ovate, rounded or cordate at base, with petiole 1-3 mm, lamina 2-4 x 0.8-1.5 cm, obtuse or acutish, finely crenate, leaves ± congested below, internodes 1-3 cm. Verticillasters 3-10, 6-flowered, 1-5 cm distant. Middle bracts orbicular, ± amplexicaul, 1-1.5 cm, finely glandular-tomentose, mucronate (2-5 mm). Calyx 7-8 mm, teeth 2 mm, mucronate, tube glandular. Corolla yellow, 10-11 mm, hairy and scarcely lined inside. 2n – 32. Fl. 5-8. Quercus macchie, sea cliffs, s.1.-915 m.” (Kaynak: “Flora of Turkey and the East Aegean Islands”, P. H. Davis, 1982, Edinburgh at the University Press, 7. cilt, sy. 186)
Ayrıntılı morfolojik özellikleri:
Habitus: Çok yıllık otsu, tabanda odunsu; gövde dik (15-)39-56 cm boylarında, tabandan itibaren yoğun dallanmış.
Sürgün: Alt kısımlarda kısa salgı ve kısa dik örtü tüylü, üst kısımlarda yoğun kısa salgı ve sert kısa batıcı tüylü; yapraklar gövdenin alt kısmında yoğunlaşmış, yaprak boyu internodyumlara eşit veya daha uzun internodyumlar arasi 1-5 cm, alttakiler daha kısa.
Yaprak: Yapraklar her iki yüzde de yoğun basık beyaz ipeksi örtü tüylü; alt yapraklar 1-5 mm kadar kısa saplı, lamina eliptik-oblong veya lanseolat 2-3,5×0,9-1,4 cm, tepesi akut, kenari krenulat, tabani attenuat; orta gövde yapraklar sapsız, lamina oblong-ovat, ovat-genişçe lanseolat, 1,8-3,7(-4)x 0,8-1,9 cm, tepesi akut, kenari krenat, tabani kordat yada nadiren obtus üst gövde yapraklar sapsız, lamina ovat-kordat, 2-3,5 x 1-2 cm, tepesi akut akuminat, küçük sarımsı mukrolu, kenari tamdan, krenulat serrulata kadar.
Çiçek: Çiçek durumu dallanmış veya basit; vertisillatlar 3-10 adet, her vertisillat 6 çiçekli, vertisillatlar arası alt kısımlarda 5-6,5 cm, üst kısımlarda 1-2 cm.
Braktelerin dış yüzü yoğun dik ince salgı ve ince beyaz örtü tüylü, iç yüzü seyrek salgı ve örtü tüylü, belirgin ağsı damarlı, kenarı tam; alt brakteler ovat, akümenle birlikte 1,7-2 x 1,2-1,5 cm, akümen 6-8 mm; orta brakteler orbikulat, ovat-orbikulat, akümenle birlikte 1-1,6 x 0,9-1,6 cm, akümen 1,5-4(-5) mm; üst brakteler orbikulat, akümenle birlikt 0,9-1,4 x 0,9-1,3 cm, akümen 1-2,5 mm.
Kaliks 8-11 mm, dişler triangular (bazen lanseolat) 2,5-3x 1-1,5 mm hemen hemen eşit, dişlerin dış yüzü yoğun uzun örtü ve seyrek salgı tüylü, iç yüzü seyrek salgı tüylü,; tüp 6-8 mm, diş yüzü yoğun uzun ve kısa salgı tüylü, iç yüzü boğaz kısmında halka şeklinde uzun örtü tüylü ve seyrek kısa salgı tüylü. Korolla sarı, 12-14 mm, kaliksten uzun; tüpün üst kısmı ve lopların dış yüzü yoğun basık örtü tüylü, dudakların iç yüzü boğaza kadar küçük örtü tüylü; tüpün iç kısmında filamentlerin alt bölgesindeki tüyler tam halka şeklinde değil; Üst dudağın iç kisminda 2 kahverengi çizgi yok dudağin iç kısmında 2 kahverengi çizgi yok. (Kaynak: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1062972)
Güncelleme: Mut kantaronu için bölgeyi ziyaret eden Ömer Çeçen hocamız bitkinin boz eşek çayı (Sideritis argyrea) olmasının daha muhtemel olduğunu söyledi. Yardımı için teşekkür ederim. Boz eşek çayı da endemik dağ çayı türlerimizden biri.
