1 Temmuz 2019’da niyet etmiştim rastladığım her adaçayını bahçeye taşımaya. Merakla, geçen sene Çömelek – Çatak köyünden getirilen adaçayının çiçek açmasını bekliyordum. Getirenler “biz adaçayı diye bunu biliriz” demişlerdi. Büyümesini izlerken herhalde bir dağçayı türüne adaçayı diyorlar diye düşündüm. Uzun çiçek saplarını uzattıkça uzatıyordu. Bahçedeki tüm adaçayları çiçeğe durmuşken o hala çiçek açmamıştı. Derken koramaz (Salvia aucheri subsp. canescens) çıktı. Çok dallı bir çiçeklenmesi olan, çiçek kümeleri 2-3 çiçekli, birbirinden uzak, düzensiz çiçeklere sahip olması, çanak yaprak ve dudak yapıları, taç yaprak rengi ve ölçüsü, gövde uzunluğu ayırıcı özellikleri. Sadece Doğu Akdeniz’de yetişen endemik bir türümüz. 550 ile 1700 rakımları arasında kireçtaşı kayalarında, makilerde, meşe çalılıklarında ve çalılar arasında yetişiyor.
Koramazın kurutulmuş yaprakları yerel halk tarafından bitki çayı olarak kullanılıyor. Toplayıcılığını yapmamak, çelikten veya tohumdan bahçeye taşımak gerektiğini hatırlatayım. Her bitki yetiştirilebilir. Endemik olsun olmasın, iklim krizinin bitkileri daha da kırılganlaştırdığını, zamanında yapılan yoğun toplama, hala devam eden yapılaşma, otlatma gibi baskıların sürekli enselerinde olduğunu anlamamazlıktan gelmeye hakkımız yok. Gururla söylemeliyim ki hiçbir tıbbi veya ıtri bitkinin toplayıcılığını yapmıyorum. Doğru ve az toplamak vicdanımı rahatlatmaya yetmedi. Hem geçimlik bir ekonomi oluşturabilmek hem de kendi ihtiyacım için gerekli olan bitkileri bahçede rahatlıkla yetiştiriyorum. Hatta öyle ki çoğunu dermeyip kelebeklere, arılara bırakıyorum. Bir bahçe yoksa da yer kiralanıp çözüm bulunabilir. Şifa görebilmekle başlar. Görmemeyi seçenin şifa neyine.
Koramaz adının Kayseri’deki Koramaz Vadisi’nden gelebileceğini düşünmüştüm ama yayılış alanı uymuyor. Türkiye Türkçesi Ağızları Sözlüğü’nde kelime için “odun” ve “kimseyi beğenmeyen, kurumlu, kibirli (kimse)” karşılıkları verilmiş. Bitki gövdesinin dik bir şekilde uzaması sebebiyle bu isim verilmiş olabilir.
ÖNEMLİ NOT
İki alt türü birbirinden ayırabilmek için;
Gövde uzunluğu 45- 110 cm, (1.4-) 4-10 (-13.5) x 2-5(-6) cm, kaliks uzunluğu 6-10mm, taç beyazımsı ila açık mavi ve 20-40 mm …… subsp. aucheri
Gövde uzunluğu 15-70 cm, 1-3.5 (-4.5) x 0.4-2 cm, kaliks uzunluğu 4-6 (-7) mm, taç pembemsi ila leylak ve 15-23 mm…..subsp. canescens
Kaynak: “REVISION OF THE GENUS SALVIA L. (LABIATAE) IN THE MEDITERRANEAN AND THE AEGEAN GEOGRAPHIC REGIONS OF TURKEY”, http://etd.lib.metu.edu.tr/upload/3/12612069/index.pdf
Güncelleme (4 Haziran 2022)
Florada geçtiği haliyle alt türlerin ayrımı için yaprak boy ve biçimine önem veriliyor. Şu durumda subsp. aucheri, Türkçe adıyla “mavi şalba” olma ihtimali daha yüksek görünüyor (Çiçek rengine, daha küçük bir bitki gibi görünmesine rağmen, hem kaliks/korolla ölçüsü hem de yaprak ölçü ve biçimi sebebiyle). Subsp. canescens daha küçük ve dar yapraklara, daha kısa bir boya ve muhtemelen daha küçük bir korallaya sahip. Flora grubundan Riyat Gül’e düzeltme ve bilgi için teşekkür ederim.
Leaves ovate-elliptic to elliptic, 4-10 x 2-5 cm …………..var. aucheri
Leaves ±linear-elliptic, 1-2 x 0.4-1 cm ………var. canescens
Derken Ferhat Celep hocamız koramaz olduğunu söyledi (Salvia aucheri subsp. canescens). Zaten alt tür ayrımlarında zorlanırken kafam daha da karıştı desem abartmış olmam. Bir acemi için bir gün içinde koramazdan mavi şalbaya oradan tekrar koramaza dönüştü bitki. Ferhat Celep hocamız diyor ki; “Aslında iki alt türü de görmüş olsanız karıştırmazsınız. Öncelikle aralarında coğrafik bir kesinti mevcut. S. aucheri subsp. canescens Ermenek ve yakın civarında yetişiyor. Subsp. aucheri ise Pozantı ve doğusunda genellikle.
Subsp. canescens’de çiçekler, yapraklar ve bitki boyu daha küçük. Subsp. aucheri de yaprak tabanında yaprakçıklar mevcut, subsp. canescens de yok.”
Tanı anahtarları cinsin tüm üyelerine hakim olmayanlar için kapalı kutu olabiliyor. Çünkü türlere, yaşayışlarına hakim olmadan aralarındaki farkları görebilmek çok daha zor. Belki de ölçüsünü aldığım ve fotoğrafladığım bireyler bir bahçede yetişiyor olmanın iriliğine sahipti. Bu bölgede doğal yayılışı olan başka adaçayı türleri olmasına rağmen değer verilen ve bahçelere ekilen tür bu. Kimi fotoğraflar da benim bahçede yetişen 3 bireyden. Ancak bu özene rağmen bitki boyu 64 cm.
Yabanda yetişen bir koramaz görüntünün, muhtemelen de ölçülerin nasıl değişebileceğine daha iyi bir örnek sunabilir (Ne yazık ki bu bireyden ölçü almamıştım);
Mavi şalbayı da ((Salvia aucheri subsp. aucheri) görmeyi hatta bahçede yetiştirmeyi diliyorum o zaman. Nasılsa ikisi de Doğu Akdeniz’e özgü endemikler. Hocalarımıza teşekkür ederim.
